Formanty – proste tłumaczenie z przykładami

Słowotwórstwo jest to dział języka, który zajmuje się analizowaniem budowy wyrazów i sposobami ich powstawania. Wszystkie wyrazy możemy podzielić na podstawowe i pochodne. Formant jest tym elementem, za pomocą którego tworzy się wyrazy od ich podstawy słowotwórczej. Jeżeli sama definicja mało Ci mówi – przeczytaj artykuł do samego końca, a formanty przestaną stanowić dla Ciebie zagadkę!

Zobacz również: Nie z częściami mowy – wszystkie zasady

Aby łatwiej było zrozumieć zagadnienie, zacznijmy od krótkiego wprowadzenia.

Wyraz podstawowy jest to wyraz, od którego, za pomocą formantów, tworzymy wyrazy pochodne. Na przykład lekarz – lekarka

Wyraz pochodny to wyraz utworzony, za pomocą formantu,od wyrazu podstawowego. Na przykład pies – piesek, dom – domostwo.

Temat słowotwórczy jest częścią wspólną wyrazu podstawowego i pochodnego.

Wyraz pochodny składa się z dwóch części. Jednej pożyczonej od wyrazu podstawowego (podstawa słowotwórcza/rdzeń językowy) i drugiej powstałej w wyniku dodania formantu (formant słowotwórczy).

Pokażemy to na przykładzie słowa pies.

Wyraz podstawowy – pies

Wyraz pochodny – piesek

Podstawa słowotwórcza – pies

Formant słowotwórczy – ek

Rodzaje formantów słowotwórczych

Formanty (afiksy) najczęściej dzielą się na:

• przyrostki (prefiksy) np.: bieg-anie, most-ek, tytuł-owy, mów-ca, 
• przedrostki (sufiksy) np.: z-biegać, u-piec, a-typowy, do-pracować, hiper-market, wice-dyrektor, kontr-wywiad, nie-pokój
• formanty wewnętrzne np.: sam-o-lot, list-o-nosz, rur-o-ciąg, par-o-statek
• formanty zerowe (inaczej: ujemny. jak sama nazwa wskazuje,rdzeń ulega skróceniu) np.: odczytać – odczyt, różowy – róż, zlewać – zlew, śpiewać – śpiew, czołgać się – czołg, dwójka – dwója

rzadziej spotykane rodzaje formantów:

• paradygmatyczny (polega na zmianie wzorca odmiany, np. z rzeczownikowego na przymiotnikowy) np.: pies-ki, pies-kim, pies-kiem, pies-ku
• alternacja głoskowa (wymiana głosek) np.: Zosia od Zofia, kiełbacha od kiełbasa

Funkcje formantów

Formanty pozwalają nam tworzyć nowe wyrazy i nadawać im nowe znaczenie. Zmieniają płeć, wielkość. Pozwalają również zmienić wydźwięk słowa na dodatni, bądź ujemny. Poprzez użycie formantów powstają również zdrobnienia. 

Przykładowe kategorie słowotwórcze i formanty

nazwy zdrobniałe:

• -ek np.: kotek, źrebaczek, lisek, motylek
• -ik np.: konik
• -yk np.: chłopczyk
• -ka np.: myszka, muszka, dziewczynka

zgrubienia:

• -isko np.: dziewczynisko
• -sko np.: sknerstwo
• -idło np.: romansidło
• -ydło np.: straszydło

nazwy cech:

• -ość np.: zazdrość, otyłość, złość, mądrość
• -stwo np.: ojcostwo, męstwo, zuchwalstwo
• -ota np.: głupota, ślepota

nazwy miejsc:

• -ownia np.: żwirownia, siłownia
• -isko np.: lodowisko
• -alnia np.: pralnia, smażalnia
• -arnia np.: piekarnia, drukarnia

nazwy czynności:

• -anie np.: prasowanie
• -enie np.: pieczenie
• -cie np.: szycie
• -formant zerowy np.: bieg
• nazwy wykonawców czynności:
• -arz np.: piekarz, malarz, stolarz
• -acz np.: działacz
• -iciel np.: myśliciel
• -yciel np.: marzyciel
• -nik np.: nędznik

Istnieje również wiele innych sposobów tworzenia wyrazów. Na przykład: bułka – buła

Mamy nadzieję, że artykuł okazał się pomocny!

Zobacz również: Na co wymienia się rz – z przykładami