Formanty – proste tłumaczenie z przykładami
Słowotwórstwo jest to dział języka, który zajmuje się analizowaniem budowy wyrazów i sposobami ich powstawania. Wszystkie wyrazy możemy podzielić na podstawowe i pochodne. Formant jest tym elementem, za pomocą którego tworzy się wyrazy od ich podstawy słowotwórczej. Jeżeli sama definicja mało Ci mówi – przeczytaj artykuł do samego końca, a formanty przestaną stanowić dla Ciebie zagadkę!
Zobacz również: Nie z częściami mowy – wszystkie zasady
Aby łatwiej było zrozumieć zagadnienie, zacznijmy od krótkiego wprowadzenia.
Wyraz podstawowy jest to wyraz, od którego, za pomocą formantów, tworzymy wyrazy pochodne. Na przykład lekarz – lekarka
Wyraz pochodny to wyraz utworzony, za pomocą formantu,od wyrazu podstawowego. Na przykład pies – piesek, dom – domostwo.
Temat słowotwórczy jest częścią wspólną wyrazu podstawowego i pochodnego.
Wyraz pochodny składa się z dwóch części. Jednej pożyczonej od wyrazu podstawowego (podstawa słowotwórcza/rdzeń językowy) i drugiej powstałej w wyniku dodania formantu (formant słowotwórczy).
Pokażemy to na przykładzie słowa pies.
Wyraz podstawowy – pies
Wyraz pochodny – piesek
Podstawa słowotwórcza – pies
Formant słowotwórczy – ek
Rodzaje formantów słowotwórczych
Formanty (afiksy) najczęściej dzielą się na:
- przyrostki (prefiksy) np.: bieg-anie, most-ek, tytuł-owy, mów-ca,
- przedrostki (sufiksy) np.: z-biegać, u-piec, a-typowy, do-pracować, hiper-market, wice-dyrektor, kontr-wywiad, nie-pokój
- formanty wewnętrzne np.: sam-o-lot, list-o-nosz, rur-o-ciąg, par-o-statek
- formanty zerowe (inaczej: ujemny. jak sama nazwa wskazuje,rdzeń ulega skróceniu) np.: odczytać – odczyt, różowy – róż, zlewać – zlew, śpiewać – śpiew, czołgać się – czołg, dwójka – dwója
rzadziej spotykane rodzaje formantów:
- paradygmatyczny (polega na zmianie wzorca odmiany, np. z rzeczownikowego na przymiotnikowy) np.: pies-ki, pies-kim, pies-kiem, pies-ku
- alternacja głoskowa (wymiana głosek) np.: Zosia od Zofia, kiełbacha od kiełbasa
Funkcje formantów
Formanty pozwalają nam tworzyć nowe wyrazy i nadawać im nowe znaczenie. Zmieniają płeć, wielkość. Pozwalają również zmienić wydźwięk słowa na dodatni, bądź ujemny. Poprzez użycie formantów powstają również zdrobnienia.
Przykładowe kategorie słowotwórcze i formanty
nazwy zdrobniałe:
- -ek np.: kotek, źrebaczek, lisek, motylek
- -ik np.: konik
- -yk np.: chłopczyk
- -ka np.: myszka, muszka, dziewczynka
zgrubienia:
- -isko np.: dziewczynisko
- -sko np.: sknerstwo
- -idło np.: romansidło
- -ydło np.: straszydło
nazwy cech:
- -ość np.: zazdrość, otyłość, złość, mądrość
- -stwo np.: ojcostwo, męstwo, zuchwalstwo
- -ota np.: głupota, ślepota
nazwy miejsc:
- -ownia np.: żwirownia, siłownia
- -isko np.: lodowisko
- -alnia np.: pralnia, smażalnia
- -arnia np.: piekarnia, drukarnia
nazwy czynności:
- -anie np.: prasowanie
- -enie np.: pieczenie
- -cie np.: szycie
- -formant zerowy np.: bieg
- nazwy wykonawców czynności:
- -arz np.: piekarz, malarz, stolarz
- -acz np.: działacz
- -iciel np.: myśliciel
- -yciel np.: marzyciel
- -nik np.: nędznik
Istnieje również wiele innych sposobów tworzenia wyrazów. Na przykład: bułka – buła
Mamy nadzieję, że artykuł okazał się pomocny!
Zobacz również: Na co wymienia się rz – z przykładami